تقویمتاریخچه تقویم ایرانی

با نگاهی گذرا به تاریخچه ی تقویم در ایران، یک موضوع خاص و پیچیده به چشم می خورد. موضوعی که مارا مصمم کرد تا با به کارگیری مقالات و کتب موجود برای نوشتن این مقاله تلاش کنیم. آن موضوع، پیچیدگی و فراز و نشیبی است که طی قرن ها متوجه تقویم ایرانی شده است. در این مقاله سعی کردیم تا ناگفته هایی را در خصوص تقویم ایرانی بیان کنیم. در فضای وب می توان به مقالات متعددی در رابطه با تاریخچه تقویم هجری شمسی دست پیدا کرد، اما نواقصی همچون تک بعدی نگری، نبودن اجماع تاریخی و مبهم بودن متون وجود داشت که ضمن اصلاح آن به  بیان گوشه ای از تاریخ تقویم ایرانی می پردازیم. به دلیل تفاوت های اساسی در فواصل زمانی قبل و بعد از اسلام در ایران، مجاب شدیم تا این  مقاله را به دو قسمت “تقویم در ایران پیش از اسلام” و “تقویم در ایران پس از اسلام” تقسیم کنیم. در ادامه، ابعاد مختلف این فراگرد را مطالعه خواهید نمود.

 

تقویم ایرانی پیش از اسلام

تقویم ایرانی پیش از اسلام

برای درک بهتر سیر پیدایش تقویم در ایران و اهمیت آن باید به بررسی تقویم های رایج در فواصل زمانی متفاوت بپردازیم، لذا با تقسیم بندی که در زیر مطالعه خواهید نمود به مقصود می رسیم.

 

  • کهن ترین تقویم در ایران
  • تقویم در دوره هخامنشیان
  • تقویم در دوره ی اشکانیان
  • تقویم در دوره ی ساسانیان

جهت سفارش تقویم رومیزی ١٤٠٣ و سالنامه 1403 از واحد سالنامه برگ کلیک کنید.


1- کهن ترین تقویم در ایران

حرکت خورشید به دلیل نقش مهم و اساسی که در به وجود آمدن فصول داشت نزد کشاورزان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بود؛  لذا طرح تقویمی که در آن نقش اصلی خورشید گنجانده شده باشد برای تعیین زمان کشاورزی ضروری بود. گذشته از آن نباید موقعیت برپایی مراسم و رویداد های مذهبی را در روند شکل گیری و پیدایش تقویم از نظر دور کرد، آن هم کشوری همچون ایران که از دیرباز پس زمینه ی مذهبی داشته است. پس در آن زمان که کشاورزان عمدتا انسان های مذهبی نیز بودند اقدام به تدوین تقویمی کردند که کشاورزی و مذهب در آن نقش اساسی را برای تعیین زمان بر عهده داشتند. همچنین چون قداستی برای تقویم مذهبی قائل بودند پس این قداست مانع هرگونه تغییر و دستبرد در اصل و اساس تقویم می شد؛ چون در آن، زمان تحریف و دستبرد در تقویم، مهمترین علت نگرانی مردم به خصوص در نواحی غربی کشور بود. در مناطقی از غرب کشور ایران که مردم در همسایگی با بین النهرین بودند و تماس دائمی با ساکنان غربی ایران و تمدن بابل داشتند، بسیاری از اجزای تقویم بابلی اخذ شده و در نتیجه نوعی تقویم شمسی-قمری رواج یافت.

در نواحی شرقی ایران نیز گونه ای از تقویم رواج داشت که بی شباهت به تقویم زرتشتی نبود. در این تقویم، سال 365 روز و 6 ساعت در نظر گرفته می شد و هرسال دوازده ماه و 30 روز داشت و هر شش سال، یک ماه کبیسه برای جمع آوری 5 روز خارج از ماه های سال و هر 120 سال یک ماه کبیسه برای جمع آوری 6 ساعت روزهای سال اعمال می شد. لازم به ذکر است که مناطق شرقی ایران امروزه شامل قسمت هایی از جمهوری تاجیکستان و ترکمنستان و خراسان می شود.

 

2- تقویم در دوره ی هخامنشیان

با استناد به اسناد گوناگونی مانند کتیبه ی داریوش اول در بیستون که به زبان عیلامی است، به وساطت عیلامی ها تقویمی با نام تقویم هخامنشی پدید آمد که از ارکان تقویم شمسی-قمری بابلی بود. این تقویم دارای نه ماه بود و در آن، سال های عادی 354 و 355 روز و سال های کبیسه 383 روز یا 384 روز محاسبه می شد. هر قوم مبداء تقویم خود را با به تخت نشستن پادشاه خود محاسبه می کرد که البته این امر در حوزه ی فرهنگ ملی و اقوام، امری عادی به حساب می آمد.

از نظر برخی از مورخین، در ایران باستان نوعی تقویم به نام اوستایی نو به کار می رفته است که در اوایل  حکومت داریوش اول تنظیم شده بود. البته این نظریه به شدت رد شده است. یا حتی برخی معتقدند که در شمال غربی ایران، کاپاروکیا، نوعی تقویم با نام زرتشتی رواج داشته است که رواج این تقویم نیز مورد تایید منابع تاریخی نیست.

بعد از حمله اسکندر به ایران تلفیقی از تقویم یونانی و بابلی در ایران رواج یافت که تقویم سلوکی نامیده می شد و درنواحی تحت سلطه ی سلوکیان استفاده می گشت. مبداء این تقویم 312 سال پیش از میلاد، یعنی پس از پا گرفتن امپراطوری سلوکوس یکم بود.

 

نام‌ ماههای‌ سال‌ در تقویم هخامنشی‌ (پارسی‌ باستان‌) و معادل‌ عیلامی ‌قدیم‌ و عیلامی‌ جدید و بابلی‌ آنها بر اساس‌ کتیبه‌ بیستون‌ و الواح‌ خزانه‌ تخت‌ جمشید

 

ردیف پارسی ‌باستان عیلامی ‌قدیم عیلامی‌ جدید بابلی
1 آدوکَنَیشه زیکلی هَدُوکَنَّش ‌نیِسَنُّو
2 ثُورَ واهَرَ زَرپَکیم ‌تُورمَر اَیّارو
3 ثایگرَچِش ‌هَدَر ساکُورَیزیش ‌سیمَنُّو
4 گَرمَ‌پَده هَلّیمِه ‌کَرمَبتَش دُوئوزو
5 دَرَن‌ باجیش ‌زیلَّتَم ‌تُورنَبزیش ‌آبو
6 کارباشیَش ‌بِلیلیت کَربَشیَش ‌اُولولو
7 باگیَادِش ‌مَنشَرکی بَکِیَتیش تَشریتُو
8 ورکَزَنه ‌لَنکِلی مَرکَشَنَش ‌اَرَهسَمنَه
9 آثریادیه شیبَری هَشییَتیش ‌کیسیلیمُو
10 اَنامَکَه شِرمی ‌هَنمَکَش ‌تِبِتُو
11 ثویووا کوت‌ مَه‌مَه‌ سَمی‌یَمَش ‌شَباتو
12 وییَخنَه‌/وییَخنَه اَشّه‌توک‌پی ‌میَه‌کَنّش ‌اَدّارُو

 

 

3- تقویم در دوره اشکانیان

سلسله ی اشکانی در نواحی شرقی ایران ایجاد شد و طبیعی است با استفاده از پدیده های مختص به خود شروع به بازسازی و احیای دوباره مملکت کنند؛ که البته تقویم نیز یکی از این جنبه هاست. با سابقه ای که در این قسمت از نواحی ایران در خصوص تقویم های شمسی وجود داشت، اشکانیان تقویم شمسی ایرانی( زرتشتی) را رسمیت بخشیدند.

البته این نکته حائز اهمیت است که مثل هر پدیده و دستاوردی بشری-تمدنی این فراگرد تعویض تقویم نیز به صورت ناگهانی و خلق الساعه نبوده است. امروز مدارکی در دست داریم که نشان می دهد چند ده سال تقویم های شمسی-قمری بابلی در قلمرو سلسلسه اشکانیان رواج داشته است و بعدا تقویم شمسی جایگزین آن گردیده است.

 

4- تقویم در دوره ی ساسانیان

بعد از اشکانیان نوبت به ساسانیان می رسد که عملا خود را دنباله ی سلسله ی اشکانی می دانستند. دراین زمان تقویم شمسی ایرانی با روش کبیسه گری زرتشتی در ایران رسمیت می یابد که در آن، سال 365 روز و 6 ساعت است و از جمع آوری شش ساعت باقیمانده، هر 120 سال، یک ماه به سال اضافه می شود، به بیان دیگر یعنی در هر 120 سال شمسی، یک سال سیزده ماهه داشتند.

می دانیم که مرکز حکومت ساسانی در غرب ایران و نزدیک به خرابه های تمدن بابل بوده است. بنابراین نقشی که در این میان باید برای ساسانیان قائل شد، انتقال تقویم شمسی از شرق به غرب ایران است. در هر صورت، تقویم شمسی ایران با تحمل فراز و نشیب ها و گذر از جریان های تاریخی فراوان به تکامل خود، خصوصا در حوزه ی تمدن اسلامی، ادامه داد. این تقویم به کوشش بزرگ مردانی چون خواجه عبدالرحمن خازنی، حکیم عمر خیام و دیگران بصورت دقیق ترین و بی نقص ترین تقویمی که انسان تاکنون موفق به ابداع آن شده است، در می آید و بدین شکل به ما سپرده می شود.

 

تقویم ایرانی پس از اسلام

تقویم ایرانی پس از اسلام

بعد از ورود اسلام به ایران و انقراض سلسله ی ساسانی، تقویم هایی با نام های متفاوت با فواصل زمانی معین رواج پیدا کرد که در زیر به بررسی هر کدام از آنها می پردازیم و در انتها با بیان نکاتی مبحث را به پایان می رسانیم. اسامی تقویم های رواج یافته در ایران بعد از ورود اسلام به شرح زیر می باشد.

 

 

1-تقویم یزدگردی

تقویم یزدگردی دقیقا ادامه ی همان تقویم دوره ی ساسانی بود که پس از ورود اسلام به ایران توسط زرتشتیان ابداع گردید و مبداء آن سال 632 میلادی و مصادف با به تخت نشستن یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی بود. این تقویم با تغییراتی هنوز در بین زرتشتیان بعضی نواحی رواج دارد، ولی به علت انقراض سلسله ساسانی، کبیسه های یک ماهه هرگز در این تقویم اعمال نشده است. همین امر موجب اختلاف یک ماهه بین استفاده از این تقویم نزد ایرانیان زرتشتی و زرتشتیان هندی شد. زیرا زرتشتیان هند در قرن یازده و دوازده کبیسه ی یک ماهه را اعمال کرده بودند و ایرانیان زرتشتی این اعمال کبیسه را انجام نداده بودند.

 

2- تقویم مجوسی

بعد از کشته شدن یزدگرد سوم در 651 میلادی، به دلیل بروز اختلافاتی بر سر مبداء تقویم، عده ای مبداء را از همان شروع سلطنت این پادشاه شمارش کردند و عده ای، مانند ابوحنیفه دینوری عالم ایرانی قرن سوم، به تاریخ مرگ یزدگرد سوم به عنوان مبداء تقویم اشاره نمودند. بر اساس گفته ی حسن بن محمد قمی و ابوریحان بیرونی، تنها اختلاف این تقویم با تقویم یزدگردی در بیست سال فاصله مبداء آنها است.

 

3- تقویم خراجی

به دلیل تصحیحی که در قرن سوم هجری با فرمان متوکل و معتضد در تقویم صورت گرفت، تقویم خراجی پدید آمد. مبداء این تقویم سال بیست و یکم پادشاهی خسرو پرویز بوده است. برخی از مورخین، تقویم خراجی را گونه ای از تقویم قمری می شناسد که طی دوره های خاصی برای برابر سازی آن با موقعیت فصول یک سال از آن حذف شده است. اختلافی که بین تقویم هجری-قمری و خراجی بود، باعث جلو افتادن تقویم هجری-قمری در سال شماری شد.

 

4- تقویم جلالی

تقویم جلالی بر اساس تقویم یزدگردی و زیر نظر دانشمندان آن زمان به سرپرستی حکیم عمر خیام در سال 471 هجری قمری تدوین گردید. این تقویم بر اساس موضع اصلی خورشید و زمان دقیق ورود آن به نقطه اعتدال بهاری طراحی گردیده است. مهمترین ویژگی تقویم جلالی نسبت به تقویم های ایرانی دیگر، نخستین کبیسه ای است که به هنگام رسمیت یافتن تقویم جلالی در 471 هجری قمری اعمال شده است. این کبیسه که به کبیسه ی جلالی مشهور بود، شامل حذف 18روز آغاز فروردین در سال 448 یزدگرد ی و قرار دادن موقعیت ورود خورشید به نقطه ی اعتدال بهاری در اول این ماه می شد.

 

5- تقویم حیوانی (غازانی)

این تقویم بعد از حمله ی مغولان به ایران توسط خواجه نصیر الدین طوسی تدوین گشت که نام دیگر آن الخانی یا غازانی بود. مبداء آن 12 رجب 701 هجری قمری و مقارن اعتدال بهاری بوده است. تنها اختلاف این تقویم با تقویم جلالی زمان آغاز سال نو (نوروز) است که یک روز با هم تفاوت دارند.

 

6- تقویم هجری شمسی

در اواخر سال 1303 و ابتدای  سال 1304 در مجلس شورای ملی، قانونی مبنی بر رسمیت یافتن تقویم هجری شمسی تصویب گشت. مبداء این تقویم، یکم فروردین سال اول هجرت نبی مکرم (ص) اسلام بود؛ یعنی اختلاف این مبداء آن با مبداء تقویم هجری قمری 119 روز می باشد. تقویم هجری شمسی را اولین بار، میرزا عبدالغفار خان نجم الدوله اصفهانی به عنوان مبنا قرار داد و در اولین تقویم استخراجی خود، عبارت “سال 1264 هجری شمسی” را درج نمود.

 

7- تقویم شاهنشاهی

با روی کار آمدن محمدرضا شاه، مرحله ی دیگری از تحولات در تاریخ ایران آغاز گردید. وی با انجام اموری چون مراسم تاج گذاری در پایان دهه چهل، مراسم پر خرج و با شکوه 2500 ساله شاهنشاهی ایران، خرید های کلان تسلیحاتی به دنبال کسب مشروعیت بود. پدرش که باستان گرایی و ستایش از آن را همچون رنسانس در اروپا و بازگشت آنان به یونان را پایه گذاری کرده بود، سکوی پرش این مشروعیت جدید بود. پیوند زدن این سلسله به 2500 سال پیش می توانست پشتوانه ای پربار برایش فراهم کند. به همین دلیل وی دست به اقداماتی زد که از جمله ی آنها تغییر تقویم بود.

البته تغییر دادن تقویم مردمی مذهبی که مبداء آن هجرت پیامبر (ص) از مکه به مدینه در نظر گرفته شده بود، بسیار سخت بود به همین علت گروهی از عوامل حکومتی و علمی مانند شجاع الدین شفا، خسرو بهروز و اکبر دانا سرشت و پرویز مرآت و … دور هم جمع شدند و با نظراتی اعلام کردند که می توانند به این تغییر مشروعیت ببخشند. اسداله اعلم در یادداشت های خود مینویسد: ((شاهنشاه به این کار علاقه دارند زیرا که خود مرد تاریخ، خود تاریخ، محول تاریخ است و می خواهد که مبداء تاریخ هم بشود و حق با اوست…)) بدین ترتیب در اسفند 1354 جلسه مشترک شورای ملی و سنا تشکیل گردید و زمان فرضی و تقریبی تاج گذاری کوروش هخامنشی که البته با تاج گذاری محمد رضا پهلوی همخوانی داشت به عنوان مبداء تاریخ شاهنشاهی در نظر گرفته شد و سال 1355 هجری شمسی به سال 2535 تغییر یافت. این قطعنامه بعد از سخنرانی سناتور عیسی صدیق و چندی دیگر به اتفاق آراء به تصویب رسید. کلیه ارکان این تقویم، به جز مبداء آن، با تقویم جلالی و هجری شمسی برابر بود و اختلاف مبداء آن با تقویم هجری شمسی 1180 سال بود.

محمد رضا شاه همه ی ارزش های فرهنگی حکومت پهلوی را به ایران باستان و شاهان آن دوره نسبت می داد به همین علت وقتی تصمیم گرفته شد مبداء تاریخ رسمی ایران تغییر کند و سال تاج گذاری کوروش و خودش به طور تقریبی به عنوان مبداء ایران برگزیده شد، از همان ابتدا با مخالفت هایی روبرو گردید. آیت الله گلپایگانی نخستین مرجع تقلیدی بود که فردای اعلام این خبر موضع گیری کرد و امام خمینی (ره) نیز در پیام عید فطر 1355 به کارگیری تاریخ شاهنشاهی را حرام اعلام کرد، زیرا این حرکت را اقدامی اولیه برای محو و هتک اسلام می دانست.

نهایتا برای تامین خواست مردم انقلابی در 5 شهریور 1357 جعفر شریف امامی، در نخستین روز نخست وزیری خود، طی بخشنامه ای تقویم شاهنشاهی را منسوخ اعلام کرد و دوباره تقویم هجری شمسی رسمیت یافت. سال ها بعد آگاهان سیاسی و پژوهشگران وقتی به علل فروپاشی سلطنت شاه و نظام شاهنشاهی در ایران پرداختند یکی از عوامل آن را تغییر تاریخ دانستند.

سر آنتونی پارسونز (Sir Anthony Parsons) سفیر وقت انگلیس در کتاب غرور و سقوط، این اقدام را نامعقول و اقدام سبک سرانه ی دیگری علیه معتقدات مذهبی کشور دانست. نیکی آر. کدی (Nikki R. Keddie) در کتاب ریشه های انقلاب ایران نوشت: “شاه تقریبا همه ی مردم را مجاب کرد که درصدد ریشه کن کردن اسلام است.”

یروند آبراهامبان (Երուանդ Աբրահամեան) در کتاب ایران بین دو انقلاب اینگونه نوشت که: در دوران معاصر کمتر رژیمی در سرتاسر عالم آن چنان بی محابا بوده است که تقویم مذهبی کشور را مخدوش سازد.

به طور کلی تغییر تقویم هجری شمسی به شاهنشاهی در آن برهه زمانی به یکی از چندین عامل تسریع کننده ی سقوط رژیم پهلوی مبدل گردید. همواره در طول تاریخ، مذهب یکی از پس زمینه های اصلی جامعه ایران بوده است و روشن است که چنین بی اعتنایی به آن بازتاب بسیار منفی خواهد داشت. این طرح اجباری بیش از دوسال و نیم دوام نیاورد. با سر و صدای فراوان آمد ولی در سال 1357 منحل گردید.

 

 

سخن آخر

تقویم ایرانی بر پایه ی دانش کیهان شناسی و ریاضی و دگرگونی در گیتی و زمین و آغاز زندگی همراه است. یکی از مهمترین مزیت های این تقویم، هماهنگی با فصول است که همین امر موجب شده است که تقویم هجری شمسی دقیق ترین تقویم موجود حال حاضر دنیا باشد. برای آشنایی با تاریخچه ی تقویم میلادی این مقاله را مطالعه نمایید.

1 دیدگاه

  1. تقویم قمری مثل ذغال تقویم خورشیدی آلوده کرد و اعتبار ۱۴۰۰ ساله آن به پایان رسیده و باید آماده سقوط کماندار و دو برادر و همچنین عروج عقرب و گاو باشیم همه چیز هر ۲۵۰۰ سال تغییر میکنه و ما میتوانیم قبل از این تغییرات خود را آماده عروج کنیم

دیدگاهتان را بنویسید

آدرس ایمیل شما به صورت عمومی نمایش داده نخواهد شد. فیلد های الزامی با علامت * نشانه گذاری شده اند.

4 + 1 =

ارسال نظر