جشن آبانگان جزو جشن های دوازده گانه ایران باستان محسوب می شود که در روز دهم آبان ماه برگزار می شود . این جشن در نکوداشت آناهیتا فرشته موکل برآب پدید آمد که بانویی بسیار برجسته در فرهنگ فارسی بوده است و در اعتقاد ایرانیان باران و برف و تگرگ را به فرمان اهورا مزدا به زمین فرو میبارد .
در آیین ایرانیان باستان ، چهار عنصر اصلی به عنوان پایه های نخستین زندگی بسیار مقدس هستند و آلوده شدن آن ها گناه بسیار بزرگ و نابخشودنی تلقی می شود. ایرانیان در بین چهار عنصر اصلی پس از آتش ، آب را مهم ترین عنصر حیات دانسته و حتی در آب روان و جاری خود را شست وشو نمی دادند تا آب جاری ناپاک و آلوده نشود .
جشن آبانگان بهترین فرصت برای یادآورشدن ارزش و اهمیت آب به عنوان مایه حیات و برکت است و سپس، شکرگزاری از این نعمت با ارزش به درگاه پروردگار تا آب بسیاری بفرستد و از آن نگهداری کند . این جشن در مجاورت با قنات ها و رودها و جوی ها برگزار می شود و مانند دیگر آیین های ایرانیان ، نیایش و ستایش آفریدگار با گردهمایی مردم، شادی و سرور و کمک به نیازمندان همراه است. در این مقاله با تاریخ و فلسفه جشن آبانگان و آداب و رسوم برگزاری آن بیشتر آشنا خواهید شد .
در ایران قبل از اسلام و آیین های دین زردشت ، از بین آفریدگان هفت گانه آب را دومین آفریده در کنار آتش ، مقدس ترین و مهم ترین عنصر آفرینش معرفی می کنند . به همین خاطر آب نماد پاکی است و به هیچ عنوان نباید به پلیدی ها و زشتی ها آلوده گردد . به اعتقاد نیاکان ایران باستان ، دو فرشته با نام های آناهیتا که در فارسی آناهید یا ناهید نامیده می شود و دیگری اپام نپات ، وظیفه محافظت از آب را بر عهده دارند .
آناهیتا در بین ایرانیان بسیار محبوب بود و معابد بسیار زیادی را برای وی برپا می‌کردند که عمده آن ها در کنار آب های روان قرار داشت . معبدهای شوش، کنگاور و همدان از مجلل ترین معابد آناهیتا به شمار می آید . پس از تخت جمشید یا همان پاسارگاد، معبد آناهیتا در کنگاور دومین بنای سنگی عظیم باستانی ایران قلمداد می‌شود
جشن مهرگان چه روزی است؟
.از سویی دیگر تندیس های باروری که به الهه مادر معروف هستند و در تپه سراب کرمانشاه و ناحیه شوش بدست آمده است، تجسمی از این ایزدبانوی مشهور می‌باشد. نقش آناهیتا در شروع سلسله ساسانی خیلی مهم بوده و ظروفی منقش به چهره او وجود دارد که می‌تواند برهانی بر این ادعا باشد. از زمان اشکانیان سکه هایی با نقش این الهه محبوب به یادگار مانده است که تمامی این آثار مکشوفه، از اهمیت بانوی آب‌ها در بین ایرانیان کهن سخن می‌گویند .
ناهید، آناهید یا اردویسور آناهیتا الهه محافظ آب ایرانیان، همتای ایرانی ایشتر الهه بابلی و آفرودیت الهه عشق و زیبایی در یونان باستان محسوب می‌شود. بانویی برجسته که سرچشمه همه باروری‌ها معرفی شده و او را ایزد بانوی آب‌ها، نعمت و برکت می‌دانند. علاوه بر آن، وی را نماد پاکی و سادگی معرفی می‌کنند. آناهید در آیین های ایرانی نقشی مهم دارد و در فرهنگ فارسی او را قبل از ظهور زردشت ، مورد ستایش قرار می‌دانند و بسیار نزد ایرانیان محبوب بوده است .
جایگاه او در بلندترین طبقه آسمان است و به فرمان اهورا مزدا و از بالای ابرهای آسمان، باران و برف را فرو میبارد. گفته می‌شود بانوی آب‌ها بر کرانه هر دریاچه‌ای، خانه‌ای آراسته با صد پنجره درخشان و هزار ستون خوش تراش دارد. در گزیده ای از اوستای آب زور در ستایش ایزدبانوی آناهیتا و احترام آب آمده است :
ستایش می کنم اردویسور آناهیتا را که در همه جا گسترده است و تندرستی بخش است و بداندیشان را دشمن است و اهورایی کیش است و در خور ستایش و نیایش در جهان مادی می باشد. آن پاکی که جان‌افزاست، پاکی که فزاینده گله و رمه است، آن پاکی که جهان افزاست، پاکی که خواسته افزاست. اردويسور آناهيتا که داراى هزاران درياچه هزاران نهر است که هر يک از اين درياچه و نهرها به اندازه چهل روز راه هست براى کسى که با اسب مسیری را طی کند.
فلسفه جشن آبانگان
اولین عنصر حیات را آب می دانند که حتی قبل از خاک به وجود آمده و در همه ی مذهب ها و فرهنگ ها به آن نگاه ویژه دارند. انسان در تمام طول حیات خود به دنبال نوشیدن آب بود که عمر جاودانه و شادابی و جوانی را برایش به ارمغان بیاورد. اهمیت آب در زندگی بشر جدا از مایه حیات بودن، با اعمالی مثل غسل، وضو، تطهیر، غسل تعمید، شست و شوی اموات و خرده فرهنگ هایی چون از آب گذشتن، آب پاشیدن پشت مسافر یا پاشیدن آب برگور آشکار می شود. درفرهنگ کهن ایران زمین آب نماد پاکی ، حیات ، برکت و … است . گذشتن از آب در فرهنگ باستانی ایرانیان به معنای تولدی تازه بود و اکثر قهرمان ها قبل از موفقیت آن را انجام میدادند. در اساطیر ایرانی آمده است که زرتشت پیامبر راستین پارسی، قبل از دیدار با امشاسپند، از آب عبور کرده است
سپندار مذگان چه روزی است؟
در باب اهمیت به قداست و ارزشمندی آب، در اوستا چنین اشاره می‌شود:
به سرچشمه آب درود می‌فرستیم، به گذرهای آب درود می‌فرستیم، به کوه‌هایی که از بالای آن‌ها آب جاری است درود می‌فرستیم، به دریاچه‌ها و استخرها درود می‌فرستیم.
ازاین‌رو، ایرانیان همواره آب را به‌عنوان عنصری حیاتی دانسته و آفرینش آن را جشن می‌گرفتند. حرمت عناصر طبیعت خصوصا آب تا جایی بود که مورخان و دانشمندان بسیاری نیز از اهمیت آب برای ایرانیان سخن گفته‌اند.
آرتور کریستین سن ایران‌شناس معروف دانمارکی در این ارتباط می‌نویسد :
ایرانیان احترام آب را بیش از هر چیز واجب مى‌شمرند. اهمیت آب نزد ایرانیان در تعاریف هرودوت مورخ بزرگ و مشهور یونانی کاملا آشکار است: ایرانیان در آب ادرار نمى‌کنند، آب دهان نمى‌اندازند و در آب روان شست و شو انجام نمی دهند .
تمام این توجهات به آب برای ایرانیان باستان، فلسفه جشنی شد که نامش را آبانگان گذاشته‌اند. جشن آبانگان چه روزی است؟ آنان دهمین روز ماه آبان را در تقویم خورشیدی آبان نامگذاری کردند و کلمه آبان به مفهوم آب‌ها یا هنگام آب کاربرد دارد .
تاریخچه پیدایش جشن آبانگان
کلمه آبان به معنای آب‌ها و در واقع جمع کلمه آب است که در اوستا و در زبان پهلوی آپ، در زبان سانسکریت «آپه» و در فارسی هخامنشی «آپی» تلفظ می‌شد. این لغت مقدس، در جای جای اوستا مورد ستایش قرار گرفته شده و از آناهیتا به‌عنوان ایزد نگهبان آب‌ها تقدیر می‌شود. پنجمین یشت و یکی از طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین یشت‌ها آبان یشت نیز به ستایش آناهید اختصاص دارد.
فارغ از اهمیت آب و ستایش آناهید در پیدایش جشن آبانگان، روایت‌های دیگری نیز در تاریخچه این آیین وجود دارد . می‌گویند که به دنبال جنگ‌های طولانی که بین ایران و توران شکل گرفت، افراسیاب دستور به خرابی نهرها و قنات ها داد و پس از پایان جنگ زَو پسر طهماسب دستور داد که مجدد نهرها را لایروبی کنند. پس از آن، آب در رودها جاری شد و مردم این نعمت دوباره را جشن گرفتند .
داستان دیگری که برای جشن آبانگان در تاریخ آمده را به قحطی و خشکسالی هشت ساله ایران نسبت می‌دهند. می‌گویند که در ایران هشت سال باران نبارید و تلفات بسیاری در زمین اتفاق افتاد. سرانجام در دهمین روز از ماه آبان، باران بارید . ایرانیان نیز پایان این خشکسالی را جشن گرفتند و آن روز را آبانگان نامگذاری کردند.
آیین جشن آبانگان
با اسناد به منابع تاریخی موجود، شکل برگزاری جشن‌های کهن ایران در طول زمان، بعضا با تغییرات همراه شده و نحوه اجرای الان با شکل تاریخی برگزاری آن جشن تفاوت دارد. حال چه جشن‌های زنده‌ای چون نوروز که همچنان رواج دارد و چه جشن‌هایی که در گذر زمان فراموش شده‌اند .
گفته می‌شود که جشن آبانگان نیز با آیین‌های ویژه‌ای همراه بوده که به مرور زمان از یادها رفته و امروزه اثری از یادکرد آن در میان مردم نیست. آنچه از این جشن چون دیگر آیین‌های قدیم بجا مانده، خواندن سرودهایی از اوستا و چیدمان سفره‌ای با حضور نمادهای امشاسپندان و آناهیتا است. برخی اعتقاد دارند که سفره‌های نذری تحت عنوان بی بی چون «سفره بی بی سه‌شنبه» که همچنان گاهی برگزار می‌شوند نیز می‌تواند بازمانده آیین‌های مرتبط با آناهیتا باشد .
از آنجایی که این جشن در بزرگداشت بانوی آب‌ها برگزار می‌شود، خصوصا زنان و دختران به کنار آب‌های جاری چون دریا و رودها و … رفته و آناهید را ستایش می‌کنند و از اهورامزدا تقاضای برکت و رحمت دارند. این آیین امروزه به مکان آتشکده‌ها محدود شده و زرتشتیان مناطق مختلف ایران، گاهی در کنار رود یا حوضی کوچک جمع می‌شوند و آبانگان را جشن میگیرند .
از دیگر آیین‌های مخصوص جشن آبانگان اختصاص این روز به مردان یا زنان بود. اگر در این روز باران می‌بارید، آبانگان به مردان تعلق می‌گرفت و آن‌ها تن خود را در آب شست‌وشو میدادند. چنانچه این روز بدون بارش باران طی می‌شد، آبانگان را زنانه می‌دانستند و آن‌ها به درون آب می‌رفتند.
در پایان روایت جشن آبانگان را در ابیات زیر و از زبان شعر بخوانید :
به روز دهم از مه هشتمین
یکی جشن خوش
همه شاد و خندان و هم باده نوش
به امید پایان آن سال سرد
زمستان تاریک و پر آه و درد
به ایران‌سرا تاختند دشمنان
سپاه سیاه اَنیرانیان
همان «بی فَرِ آسیابان نژاد!»
گرفتی ز ایرانیان هرچه شاد
همه رودها خشک و هم ناپدید
تو گویی یکی رنگ شادی ندید
همه مردمان در سر اندیشه دار
ز «آبان» و «مزدا» بخواهند کار
یکی گُرد شاه دلاور سرشت
که «زَو» نامور بود و جایش بهشت
پدید آمد از سرزمین مهان
یل نامور شاه گُندآوران
سپاه دُژَم خوی تورانیان
به اندیشه نیک ایرانیان
فرو کوفته تار و مار و نگون
بدین کار «آبان» شدی رهنمون
همه مردمان بس به پا کوفتند
زمین و زمان را به هم دوختند
چنین خواندند جشن «آبانِگان»
کنون بخت ما شاد و دل‌ها جوان
ز «آبان» و از ما بر آن کس درود
که تارش بُوَد شادی و داد پود
پرستش ببایست کرد این خدای
خداوند جان و خداوند جای
