ملت ایران از جمله ملت هایی است که زندگی اش با جشن و شادمانی پیوند فراوانی داشته است، به مناسبت های گوناگون جشن می گرفتند و با سرور و شادمانی روزگار می گذرانده اند. در ایران باستان.آیین این جشن ها فرهنگ، نوع زندگی، رفتار و موجودیت و نگرش مردم را نشان میداد. متاسفانه امروزه مردم ما با فرهنگ باستانی خود آشنایی ندارند بنابراین بی خبر از عظمت و شکوه این فرهنگ می باشند.
ریشه کلمه سپند
کلمه فارسی سپند یا اسفند در زبان فارسی امروز از واژه سپندارمت Spandarmat بر گرفته شده‌است. روز پنجم هرماه و ماه دوازدهم هر سال اسفند یا «سپَندارمَذ» نام دارد. این واژه که در اوستایی سْپِنـْـتـَه آرَمَئیتی آمده، نام چهارمین امشاسپند است، از دو بخش «سپِنتَه» یا «سپند» به معنی پاک و مقدس و «آرَمَئیتی» به معنی فروتنی و بردباری تشکیل شده‌است و معنی این دو با هم فروتنیِ پاک و مقدس است. این واژه در فارسی میانه «سپندارمت» و در فارسی امروزی «سپندارمذ» و «اسفندارمذ» و «اسفند» شده‌است.
جشن سپندارمذگان
جشن سپندارمذگان روز گرامیداشت زن، عاشقان و دوستداران زمین هست که یکی از جشن‌های ایران باستان است که در روز ۵ اسفند، برگزار می‌شود. این جشن ریشه در سلسله پادشاهی هخامنشیان دارد.
اگرچه منابع کهن از جمله گفته های ابوریحان بیرونی این جشن را در روز پنجم اسفند یاد کرده، اما با توجه به تغییر ساختار تقویم های ایرانی و سی و یک روزه شدن شش ماه اول سال در تقویم های خورشیدی، برخی به اشتباه این جشن را در ۲۹ بهمن برگزار می‌کنند که تاریخ درستی نیست، زیرا به استناد برمنابع دیرینه و همان‌طور که از نام آن پیداست این جشن به روز اسپند یعنی پنجمین روز
از ماه اسفند اشاره دارد. در هر ماه، یک بار، نام روز و ماه یکی می‌شده‌است که در همان روز که نامش با نام ماه مقارن می‌شد، جشنی ترتیب میدادند متناسب با نام آن روز و ماه. همین‌طور روز پنجم هر ماه سپندار مذ یا اسفندار مذ نام داشت که در ماه دوازدهم سال که آن هم اسفندار مذ نام داشت، جشنی با همین عنوان می‌گرفتند.
دکتر محمد نجاری پژوهشگر مطالعات تطبیقی زنان در هنر و ادبیات، نیز در سخنرانی خود با عنوان سوگ و سورنامه، با استناد به ابوریحان بیرونی و گُردیزی، تاریخ پنج اسفند را در تقویم زرتشتی درست می‌داند و می‌گوید: اسپندارمَذ خدای وکالت کننده بر زمین و محافظ بانوانی که همسر خود را دوست داشته، درستکار بوده است و به همین مناسبت این روز، جشن زنان، نامگذاری شده و مردان برای گرامیداشت زنان، به آنان هدیه میدادند، در تقویم‌های گوناگون ایرانی، علاوه بر این که ماه‌ها نام داشتند، هریک از روزهای ماه نیز یک نام داشت.
برای مثال روز ابتدایی هر ماه روز اورمزد، روز دوم هر ماه، روز بهمن (سلامت، اندیشه) که نخستین صفت خداوند است، روز سوم هر ماه، اردیبهشت یعنی «بهترین راستی و پاکی» که باز از صفات خداوند است، روز چهارم هر ماه، شهریور یعنی شاهی و فرمانروایی آرمانی که خاص خداوند است و روز پنجم هر ماه، «سپندارمذ» بوده‌است.
در ایران باستان لقب زمین سپندارمذ بوده. به معنی گسترش دهنده، مقدس، فروتن. یکی از نمادهای زمین، نماد باروری است چون با فروتنی، تواضع و گذشت زندگی را به همه مردم در سراسر جهان ارزانی داشته. به همین دلیل در فرهنگ باستان واژه اسفندگان را به‌عنوان ن ماد تمایلات مادرانه و باروری می‌پنداشتند.
تاریخچه
تا به اینجا متوجه شدیم که در روزگار باستان ایران زمین، در اسفند ماه هر سال، جشن سپندارمذگان برگزار می‌شد.از دیگر نام های این جشن می توان به اسفندگان، مزدگیران یا مژده‌گیران اشاره کرد. در زمان پهلوی به این جشن سپندارمت میگفتند که به معنی عقل کامل بوده در زبان اوستایی هم واژه سپندارمذگان به واژه سپندآرمیتی معروف است و به همان معنی خِرَدِ اشاره شده است..
برخی از پژوهشگران، جشن سپندارمذگان را همان جشن برزیگران می‌دانند به این ترتیب که در این روز جشن های متعددی با آیین بخصوص برگزار می‌شده‌است. اولین جشن به نام مردگیران بوده که مراسمی مخصوص بانوان بوده .
در تمامی مناسبت های اصیل ایرانی که بنگریم و یا هرطور آنرا تعریف و تفسیر کنیم زیبا و با شکوه است و در همان حال یادآور عمیق بودن نگاه و عقیده اجدادمان به بالا نگاه داشتن منزلت بانوان و خانواده بوده است. در دنیای مدرن امروز هم جشن سپندارمذگان تاکید زیادی بر جایگاه بانوان دارد.
با مطالعه این تاریخچه میتوان اظهار کرد که ایرانیان باستان در هر برحه از زمان به جنبه شادی و مناسبتی آن روز به طور ویژه اهمیت میدادند. در سال ۱۳۴۱ خورشیدی، روز پنجم اسفند و جشن اسفندگان را به عنوان روز پرستار اعلام شده بود و در تقویم رسمی نیز ثبت گردید. اما اکنون این روز توسط هیچ نهاد دولتی و غیردولتی به عنوان روز پرستار گرامی داشته نمی‌شود.
آیین‌های جشن
به گفته مورخان خانواده‌های ایرانیان باستان برای سپاس از همسران و بانوان در خانواده و نزدیکان خود، هر یک در اندازه توان برای زنان پاکدامن و فروتن خود پیش‌کش‌هایی تدارک می‌دیدند و به پاس زحمات یکساله‌شان تقدیم آنان می‌کردند.
بانوان نیز این روز را گرامی می‌داشتند و در آن لباس و کفش نو می‌پوشیدند، زنانی که مهربان و پاکدامن، پرهیزگار و پارسا بودند و فرزندان نیک به دنیا آورده بودند، مورد سپاس قرار می‌گرفتند و از مردان خود هدایایی دریافت می‌کردند. بانوان علاوه بر هدیه به نوعی در این روز می توانستند از کارها و وظایف خانه معاف شده و برای خود فرمانروایی کنند ، بنابراین همسرانشان و یا پسران خوانواده وظایف هروز داخل خانه را به عهده می گرفتند.
نام دیگری برای جشن سپندارمذگان میتوان پیدا کرد که با آیین بومی و نمادین ویژه‌ای همراه بوده‌است. گفته می‌شود که درهمین روز مراسمی با نام «مردگیران» وجود داشته که به مراسم جشن سپندارمذگان نسبت داده شده‌است. از این قرار که؛ در این روز دختران آماده ازدواج، این اختیار را پیدا می‌کردند که به میل خود، همسر و شریک زندگی آینده‌شان را انتخاب کنند. به همین خاطرنام این جشن به «مردگیران» مشهور شده‌است.
«در میان جشن‌های بزرگ ایران باستان، سپندارمذگان جشنی است در پنجمین روز از اسفندماه. همین روز است که شایسته و برازنده جشن پرستاران میهن ما باشد».
سپندارمذ نگهبان زمین است و از آنجا که زمین مانند زنان در زندگی انسان نقش باروری و باردهی دارد جشن اسفندگان برای گرامیداشت زنان برگزار می‌گردد. ایرانیان از دیر باز این روز را روز زن و روز مادر می‌نامیدند.
اختلاف در زمان برگزاری
در حال حاظر جمعی از زرتشتیان ایران، روز سپندارمذ روز ۲۹ بهمن را روز جشن سپندارمذگان می‌دانند. این درحالی است که بارها و بارها تقویم ایرانی جابجا شده‌است. حتی دوره‌ای بوده‌است که نوروز در آغاز پاییز و پنچه (پنج روز اضافه سال) در نیمه ساله بوده‌است؛ ولی در آن روزگار نیز روز 5 اسفند، اسفندگان بوده‌است. چنان‌که در منابع ایرانی آمده‌است، جشن قرن 40 روز بعد از شب یلدا یا چله،. اما در منابعی دیگر جشن قرن، 25 روز قبل از جشن اسفندگان است.
این اندازه‌ها و فاصله‌های زمانی تعریف شده در منابع کهن ایرانی، تنها در تقویم های ایرانی که ماه‌های سی و یک روزه دارند و بزرگترین دستاورد دانش تقویم در جهان است، مطابق است؛ ولی با کتابچه‌ای تازه تالیف شده که در چند سال اخیر در ایران با نام سال نمای دینی زرتشتیان چاپ می‌شود، مطابقت پیدا نمی‌کند. چرا که در این کتابچه، فاصله ۱۰۰ روزه از اول آبان تا جشن سده به ۱۰۶ روز، فاصله ۴۰ روزه شب یلدا تا جشن سده به ۴۶ روز، و فاصله ۲۵ روزه جشن سده تا اسفندگان به ۱۹ روز رسیده‌است.
این فاصله‌ها با هیچ‌کدام از اسناد و منابع و تاریخ‌نامه‌های ایرانی هماهنگی ندارد. از این رو، زمان درست شب یلدا برابر با بامداد ۳۰ آذر ماه ، جشن سده در ۱۰ بهمن و جشن اسفندگان در ۵ اسفند می باشد.
در بعضی مناطق ایران که در نسل‌های قبل زرتشتی بوده اند و اکنون مسلمان شده‌اند، این مراسم هرساله پنج روز مانده به ماه اسفند، برگزار می‌شود. از این مناطق میتوان به منطقه پشتکوه استان یزد اشاره کرد که این مراسم به ویژه در روستای پندر به صورت با شکوهی برگزار می‌شود.
سپندار مذگان جشن زمین و گرامی داشت عشق است که هر دو در کنار هم معنا پیدا می کردند. در این روز زنان به شوهران خود با محبت هدیه می دادند. مردان نیز زنان و دختران را بر تخت شاهی نشانده، به آنها هدیه داده و از آنها اطاعت می کردند.
شاید هنوز دیر نشده باشد که روز عشق را از ۲۵ بهمن (Valentine) به 5 اسفند (سپندار مذگان ایرانیان باستان) منتقل کنیم.
بیایید از همین حالا برای معرفی این روز به دوستان و آشنایان تلاش کنیم. بیایید در وبلاگ ها و سایتهایمان در موردش توضیح دهیم، امسال «سپندارمذگان» یا «اسفندارمذگان» را جشن بگیریم، شاد باشیم و به تاریخ و فرهنگ کشورمان افتخار کنیم.
